W regionie pyrzyckim ruch nazistowski po I wojnie był bardzo rozwinięty, stąd życie miejscowych Żydów nie należało do najłatwiejszych. Wystarczy tylko przytoczyć statystyki liczby ludności. Jeszcze 1890 roku w powiecie żyło 397 wyznawców judaizmu, by w 1925 roku liczba ta stopniała do 98 osób. Tuż przed wybuchem II wojny było ich zaledwie 29. Pyrzyccy Żydzi uważani byli za mocno ortodoksyjnych. Wszyscy ci, którzy postanowili pozostać musieli liczyć się z licznymi prześladowaniami. Już 1935 roku wydano w Szczecinie pisemną instrukcję – wykaz żydowskich firm, z których usług nie powinno się korzystać. Na liście tej znalazło się 8 firm pyrzyckich Żydów z branży rolnej, 9 manufaktur oraz 6 innych.

Miejscowa synagoga znajdowała się przy ulicy Kleine Wollweberstraße (obecnie ulica Krótka). Została wybudowana w latach 1870-1871. Wcześniej na tym miejscu przez 80 lat funkcjonowała dużo prostsza budowla. Los nowej synagogi był podobny do innych na tych ziemiach. Już w kwietniu 1935 r. grupa Hitlerjugend zniszczyła liczne okna synagogi. Młodzi ludzie kierowali się w swoich działaniach nazistowską propagandę. Ta była obwieszczana również przez miejscową prasę – Pyritzer Zeitung: „Żydzi to grabarze niemieckiego narodu! Unikaj żydowskich interesów! Kupuj tylko u aryjskich biznesmenów” . W 1938 r. odbyło się w synagodze ostatnie nabożeństwo. Wkrótce potem została wysadzona i spalona w czasie Nocy Kryształowej (9/10 listopada 1938). Władze miejskie zakazały gaszenia pożaru, w związku z tym budynek został całkowicie zniszczony.

Cmentarz żydowski w Pyrzycach został założony prawdopodobnie około roku 1735, gdy w mieście zatrudniony został żydowski grabarz. Był położony w bezpośrednim sąsiedztwie cmentarza protestanckiego, w pobliżu obecnej ul. Basenowej. Przy wejściu na cmentarz wybudowany został dom przedpogrzebowy, rozbudowany w 1897 roku, tak by stworzyć pomieszczenie dla karawanu. Podczas wspomnianej Nocy Kryształowej, pyrzyccy naziści zdewastowali również żydowski cmentarz. Jednak to dopiero w 1969 roku zarówno kirkut, jak i ewangelicki cmentarz komunalny zostały zrównane z ziemią. Obecnie teren żydowskiej nekropolii jest porośnięty chaszczami i praktycznie nieczytelny w terenie, pozostały tylko nieliczne fragmenty muru cmentarnego. Kirkut znajduje się w pobliżu powojennego cmentarza komunalnego (mapka).

Synagoga wg Alberta Pitta na litografii z 1870 roku pochodzi ze zbiorów własnych.

dr Wojciech Kuźmiński 

Na mapie lokalizacja cmentarza żydowskiego